خلاصه کتاب مدیریت علف های هرز شالیزار و تالاب (جلد 2) ( نویسنده اسماعیل پورکاظم )

کتاب «مدیریت علف های هرز شالیزار و تالاب (جلد 2)» اثر اسماعیل پورکاظم، به عنوان یک مرجع جامع، دیدگاهی عمیق و کاربردی به چالش های شناسایی و کنترل علف های هرز در این اکوسیستم های حیاتی ارائه می دهد. این اثر ارزشمند، گامی مهم در راستای ارتقاء دانش و توانمندی شالیکاران، پژوهشگران و متخصصان کشاورزی برای دستیابی به مدیریت پایدار و افزایش بهره وری در مزارع برنج و تالاب ها به شمار می رود.

مدیریت صحیح علف های هرز در شالیزارها و تالاب ها، نه تنها برای تضمین عملکرد بالا در تولید برنج بلکه برای حفظ سلامت اکوسیستم های آبی اهمیت حیاتی دارد. علف های هرز، با رقابت بر سر منابع حیاتی مانند آب، نور و مواد مغذی، می توانند خسارات جبران ناپذیری به محصول وارد کرده و هزینه های تولید را به شدت افزایش دهند. در برخی مناطق جهان، این خسارات به حدی است که می تواند تا ۳۰ الی ۴۰ درصد محصول را کاهش دهد که این امر خودکفایی غذایی و پایداری کشاورزی را به خطر می اندازد. اهمیت این موضوع، نویسنده برجسته، اسماعیل پورکاظم را بر آن داشته تا با بهره گیری از سی سال تجربه عملی، پژوهشی و تدریس خود در این زمینه، اثری جامع و کاربردی را تدوین کند که راهگشای بسیاری از چالش های موجود باشد.

کلیات و رویکردهای نوین در مدیریت علف های هرز شالیزار و تالاب

علف های هرز، به عنوان یکی از مهم ترین عوامل کاهنده عملکرد در سیستم های زراعی، به ویژه در شالیزارهای غرقابی و تالاب ها، همواره دغدغه ای جدی برای کشاورزان و متخصصان بوده اند. این گیاهان ناخواسته با برهم زدن تعادل اکوسیستم، کاهش کیفیت محصول، افزایش هزینه های تولید و حتی ایجاد مشکلات بهداشتی، تأثیرات منفی گسترده ای بر جای می گذارند. در گذشته، روش های سنتی مانند وجین دستی و مدیریت دقیق آبیاری، ابزارهای اصلی کنترل علف های هرز محسوب می شدند. این روش ها، اگرچه مؤثر بودند، اما نیازمند نیروی کار فراوان و زمان بر بودند که در دوران مدرن با چالش هایی جدی مواجه شده اند.

با پیشرفت فناوری و تغییر در سیستم های تولید برنج، به ویژه گرایش به سمت کاشت مستقیم بذور به جای نشاءکاری، روش های سنتی کارایی سابق خود را از دست داده اند. این تغییرات، کشاورزان را به سمت وابستگی بیشتر به علفکش های سنتزی سوق داده است. اگرچه علفکش ها راه حلی سریع و آسان به نظر می رسند، اما استفاده بی رویه و نادرست از آن ها می تواند به مشکلات زیست محیطی جدی، مقاومت علف های هرز و خطرات بهداشتی برای انسان و سایر موجودات زنده منجر شود. بنابراین، نیاز به رویکردهای نوین و پایدار بیش از پیش احساس می شود.

در پاسخ به این چالش ها، مفهوم مدیریت تلفیقی علف های هرز (IPWM – Integrated Pest Weed Management) مطرح شده است. این رویکرد، ترکیبی از چندین روش کنترل از جمله زراعی، مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی را شامل می شود که با هدف کاهش وابستگی به یک روش خاص و بهینه سازی کنترل علف های هرز با حداقل آسیب زیست محیطی به کار گرفته می شود. در این کتاب، ضمن بررسی آسیب های ناشی از علف های هرز، به تفصیل به این تغییر رویکردها و اهمیت بکارگیری مدیریت تلفیقی در راستای پایداری تولید برنج و حفظ تالاب ها پرداخته می شود.

برآوردها حاکی از آن بوده اند که در چین سالانه ۱۰ میلیون تن از محصول برنج در اثر رقابت علف های هرز به هدر می رود که این میزان لااقل برای تغذیه سالانه حدود ۵۶ میلیون نفر کفایت می نماید.

شناخت و کنترل گونه های کلیدی علف های هرز آبزی و شالیزاری

شناسایی دقیق گونه های علف هرز، گام نخست در تدوین یک برنامه مدیریتی مؤثر است. هر گونه علف هرز دارای ویژگی های خاص رشدی، چرخه زندگی و نقاط ضعفی است که در صورت شناسایی صحیح، می توان از آن برای انتخاب بهترین روش کنترل بهره برد. در جلد دوم این کتاب، نویسنده به تفصیل به معرفی و بررسی گونه های متعددی از علف های هرز آبزی و شالیزاری پرداخته است که هر یک چالش های خاص خود را در کشاورزی برنج و تالاب ها ایجاد می کنند. آشنایی با مشخصات ظاهری، زیستگاه، نحوه پراکنش و تأثیر هر یک از این گونه ها بر محصول و اکوسیستم، اساس برنامه ریزی برای کنترل مؤثر آن ها را تشکیل می دهد.

۳.۱. آزولا؛ مشخصات، کاربردها و کنترل

آزولا (Azolla)، یکی از گیاهان آبزی شناور و کوچک است که به دلیل همزیستی با جلبک های آبی-سبز تثبیت کننده نیتروژن، توانایی افزودن مقادیر قابل توجهی نیتروژن به خاک شالیزار را دارد. این ویژگی باعث شده که از آن به عنوان یک کود سبز طبیعی و ارزان قیمت در بسیاری از کشورهای آسیایی استفاده شود. آزولا می تواند رشد سریعی داشته باشد و یک لایه متراکم بر روی سطح آب ایجاد کند.

در عین حال، همین رشد سریع و پوشش متراکم می تواند چالش های مدیریتی را نیز به همراه داشته باشد. در شرایط نامناسب، آزولا می تواند به سرعت گسترش یافته و با رقابت بر سر نور و اکسیژن با نشاهای برنج، به عنوان یک علف هرز عمل کند. این رقابت به ویژه در مراحل اولیه رشد برنج می تواند آسیب زا باشد. راهکارهای کنترلی برای مدیریت آزولا، شامل کنترل بیولوژیکی (با استفاده از حشرات خورنده آزولا)، مکانیکی (جمع آوری فیزیکی) و در صورت لزوم، استفاده از علفکش های اختصاصی با دوز کنترل شده است تا هم از فواید آن بهره برداری شود و هم از تبدیل شدن آن به یک مشکل جدی جلوگیری شود.

۳.۲. مشخصات و کنترل علف هرز آبزی آمانیا (Ammania spp.)

جنس آمانیا (Ammania) شامل چندین گونه گیاه آبزی است که عمدتاً در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری یافت می شوند و به خوبی با محیط های مرطوب و غرقابی سازگار هستند. این گیاهان دارای ساقه های راست و برگ های متقابل هستند که به رنگ های سبز تا قرمز دیده می شوند. آمانیا به دلیل قدرت رقابت بالا با محصول برنج، به ویژه در مراحل اولیه رشد، به عنوان یک علف هرز مهم در شالیزارها شناخته می شود و می تواند به طور قابل توجهی عملکرد را کاهش دهد.

کنترل آمانیا نیازمند رویکردهای جامع است. از جمله روش های پیشنهادی می توان به مدیریت مناسب آبیاری و زهکشی، تناوب زراعی، و وجین دستی در مقیاس های کوچک اشاره کرد. برای کنترل شیمیایی، انتخاب علفکش های مناسب و کاربرد آن ها در زمان بندی صحیح و با دوز توصیه شده، از اهمیت بالایی برخوردار است تا حداکثر کارایی با کمترین اثرات جانبی زیست محیطی حاصل شود. همچنین، پایش مستمر و اقدام به موقع، کلید موفقیت در مدیریت این علف هرز است.

۳.۳. مشخصات و کنترل گیاه آبزی دو نیش (Bidens spp.)

گیاه دو نیش یا Bidens spp. شامل چندین گونه است که برخی از آن ها در محیط های مرطوب و حاشیه تالاب ها رشد می کنند و به عنوان علف هرز در شالیزارها نیز دیده می شوند. مشخصه بارز این گیاهان، بذور آن هاست که اغلب دارای خارهای قلاب دار بوده و به راحتی به لباس، موی حیوانات و ادوات کشاورزی می چسبند و بدین ترتیب پراکنش وسیعی پیدا می کنند. این گیاه می تواند به ارتفاعات قابل توجهی برسد و با ایجاد سایه بر روی نشاهای جوان برنج، رشد آن ها را مختل کند.

تأثیر گیاه دو نیش بر محصول برنج، عمدتاً از طریق رقابت بر سر نور و مواد غذایی است. کنترل آن می تواند چالش برانگیز باشد، به ویژه به دلیل بذور چسبنده ای که پراکنش آن ها را تسهیل می کند. روش های مبارزه با دو نیش شامل وجین دستی، استفاده از ادوات مکانیکی برای حذف گیاهان قبل از بذردهی و همچنین به کارگیری علفکش های پهن برگ کش در مراحل اولیه رشد گیاه است. از آنجایی که بذور این گیاه می توانند برای مدت طولانی در خاک زنده بمانند، مدیریت مستمر و پیشگیری از بذردهی، برای کنترل بلندمدت آن ضروری است.

۳.۴. مشخصات و کنترل علف هرز آبزی برگیا (Bergia spp.)

برگیا (Bergia spp.) شامل گونه های گیاهی آبزی و نیمه آبزی است که به طور معمول در شالیزارها و مناطق مرطوب یافت می شوند. این گیاهان اغلب دارای ساقه های خزنده یا نیمه افراشته و برگ های کوچک هستند. برگیا به سرعت می تواند در محیط های غرقابی گسترش یابد و تشکیل توده های متراکم دهد که این امر باعث رقابت شدید با گیاه اصلی برنج می شود. توانایی سازگاری برگیا با شرایط مختلف آبی و خاک، آن را به یک علف هرز پایدار در این اکوسیستم ها تبدیل کرده است.

تأثیر برگیا بر زراعت برنج، کاهش جذب مواد مغذی توسط نشاهای برنج و ایجاد مانع فیزیکی برای رشد آن ها است. برای کنترل مؤثر برگیا، راهکارهای مدیریتی شامل اقدامات زراعی مانند تسطیح مناسب زمین، مدیریت دقیق عمق آب در شالیزار و همچنین تناوب زراعی می تواند مفید باشد. در صورت شدت آلودگی، استفاده از علفکش های مناسب با توجه به مرحله رشد علف هرز و برنج، توصیه می شود. توجه به مدیریت جامع و پیشگیری از گسترش اولیه، کلید موفقیت در مقابله با برگیا است.

۳.۵. مشخصات و کنترل علف هرز هفت بند آبزی (Polygonum spp.)

گیاهان خانواده هفت بند (Polygonum spp.)، گروهی متنوع از علف های هرز هستند که بسیاری از گونه های آن ها به خوبی با محیط های آبی و مرطوب سازگار شده اند و به همین دلیل در شالیزارها و حاشیه تالاب ها به وفور یافت می شوند. این گیاهان دارای ساقه های بندبند و برگ های غالباً نیزه ای شکل هستند. سرعت رشد و توانایی تولید بذر فراوان، هفت بند آبزی را به یکی از چالش های اصلی در مدیریت علف های هرز شالیزارها تبدیل کرده است.

رقابت شدید این گیاهان با برنج، به ویژه در جذب مواد غذایی و نور، می تواند به کاهش قابل توجهی در عملکرد محصول منجر شود. استراتژی های کنترل هفت بند آبزی شامل مجموعه ای از روش های زراعی و شیمیایی است. مدیریت صحیح آب، از جمله غرقاب کردن و زهکشی کنترل شده، می تواند به کنترل این علف هرز کمک کند. همچنین، وجین دستی و مکانیکی، به خصوص در مراحل اولیه رشد، مؤثر است. در مورد کنترل شیمیایی، انتخاب علفکش های سیستمیک و تماسی که برای کنترل علف های هرز پهن برگ در شالیزارها توصیه می شوند، از اهمیت بالایی برخوردار است. رعایت زمان بندی صحیح کاربرد علفکش ها، برای دستیابی به حداکثر کارایی ضروری است.

۳.۶. مشخصات و کنترل علف هرز آبزی زنبق زرد (Iris pseudacorus)

زنبق زرد (Iris pseudacorus)، گیاهی آبزی زیبا و مقاوم است که اگرچه در بسیاری از مناطق به عنوان یک گیاه زینتی شناخته می شود، اما در اکوسیستم های تالابی و حاشیه آبگیرها می تواند به عنوان یک علف هرز مهاجم و مزاحم عمل کند. این گیاه دارای ریزوم های ضخیم و گسترده، برگ های شمشیری بلند و گل های زرد روشن است. سرعت بالای رشد و توانایی تشکیل توده های متراکم، زنبق زرد را به رقیبی قدرتمند برای گیاهان بومی و حتی نشاهای برنج در مناطق شالیزاری تبدیل کرده است.

چالش های کنترلی زنبق زرد از مقاومت بالای آن به روش های سنتی ناشی می شود. ریزوم های گسترده آن، حذف دستی کامل را دشوار می سازد و حتی تکه های کوچک ریزوم می توانند دوباره رشد کنند. برای مدیریت این علف هرز، ترکیبی از روش ها لازم است. حذف مکانیکی مکرر برای تضعیف گیاه، کنترل بیولوژیکی در صورت وجود عوامل طبیعی محدودکننده و در نهایت، استفاده از علفکش های سیستمیک خاص که به خوبی از طریق بافت گیاه جذب شده و به ریزوم ها می رسند، می تواند مؤثر باشد. کنترل پایدار زنبق زرد نیازمند برنامه ریزی بلندمدت و پایش مستمر است.

۳.۷. مشخصات و کنترل گیاه هرز آبزی شال تسبیح (Coix lacryma-jobi)

شال تسبیح (Coix lacryma-jobi)، که با نام اشک حضرت ایوب نیز شناخته می شود، یک گیاه علفی یک ساله است که در مناطق مرطوب و حاشیه شالیزارها رشد می کند. این گیاه دارای ساقه های قوی و بلند، برگ های پهن شبیه به برگ ذرت و گل آذین هایی است که دانه هایی شبیه به تسبیح تولید می کنند. این دانه ها سخت و براق هستند و اغلب برای ساخت زیورآلات و تسبیح استفاده می شوند. شال تسبیح به دلیل رشد سریع و ارتفاع زیاد، می تواند به شدت با نشاهای برنج رقابت کند و نور و مواد غذایی را از آن ها باز ستاند.

اهمیت شال تسبیح به عنوان یک علف هرز مهم در شالیزارها، به توانایی بالای آن در رقابت و کاهش عملکرد محصول برمی گردد. روش های پیشنهادی برای کنترل آن شامل وجین دستی مکرر، به ویژه قبل از بذردهی، برای جلوگیری از گسترش بیشتر است. از آنجایی که دانه های آن می توانند برای مدت طولانی در خاک زنده بمانند، مدیریت بانک بذر خاک از طریق شخم عمیق یا غرقاب کردن تناوبی نیز می تواند مفید باشد. در صورت نیاز، استفاده از علفکش های انتخابی که بر علف های هرز شبه غلات مؤثر هستند، تحت نظارت متخصصین کشاورزی توصیه می شود.

۳.۸. مشخصات و کنترل گیاه هرز آبزی گالی (Cyperus spp. – مانند اویارسلام)

گالی یا جگن ها (Cyperus spp.)، از جمله اویارسلام، گروهی از علف های هرز بسیار مقاوم و فراگیر در شالیزارها و محیط های آبی هستند. مشخصه بارز این گیاهان، ساقه سه گوش آن هاست که آن ها را از خانواده گرامینه ها (مانند برنج) متمایز می کند. گالی ها توانایی تولید ریزوم های زیرزمینی و غده هایی را دارند که به آن ها امکان می دهند برای سال ها در خاک زنده بمانند و حتی پس از قطع شدن بخش هوایی، دوباره رشد کنند. این ویژگی، کنترل آن ها را بسیار دشوار می سازد.

مشکلات ناشی از گالی در شالیزارها شامل رقابت شدید بر سر مواد غذایی و آب، کاهش فضای رشد برای برنج و دشواری در برداشت است. برای کنترل جامع گالی، ترکیبی از رویکردها ضروری است. وجین دستی مکرر و عمیق برای حذف ریزوم ها و غده ها، یکی از مؤثرترین روش هاست اما نیازمند نیروی کار زیادی است. مدیریت آب با خشک و تر کردن تناوبی شالیزار می تواند به کنترل گالی کمک کند. در مورد کنترل شیمیایی، انتخاب علفکش های اختصاصی که بر جگن ها مؤثر هستند، و کاربرد آن ها در زمان های حساس رشد علف هرز، بسیار مهم است. چرای دام نیز در برخی موارد برای مدیریت آن مفید بوده است.

۳.۹. مشخصات و کنترل گیاه هرز آبزی نی (Phragmites australis)

نی (Phragmites australis)، یک گیاه آبزی بلند و چندساله از خانواده گرامینه ها است که در تالاب ها، حاشیه رودخانه ها و مناطق مرطوب به وفور یافت می شود. این گیاه دارای ریزوم های زیرزمینی قوی و گسترده است که به آن امکان می دهد به سرعت گسترش یابد و تشکیل توده های انبوه دهد. نی به دلیل رشد سریع، ارتفاع زیاد و ایجاد سایه گسترده، می تواند به شدت با سایر گونه های گیاهی رقابت کرده و تنوع زیستی تالاب ها را کاهش دهد.

اهمیت اکولوژیکی نی در تالاب ها از یک سو به تثبیت خاک و تصفیه آب کمک می کند، اما از سوی دیگر، گسترش بیش از حد آن می تواند مسیرهای آبی را مسدود کرده و زیستگاه سایر جانداران را مختل کند. چالش های مدیریت نی در محیط های کشاورزی و تالاب ها به دلیل سیستم ریشه ای قوی و تولید بذر فراوان است. روش های کنترلی شامل حذف مکانیکی (برش و برداشت مکرر)، مدیریت آب (تغییر سطح آب برای غرقاب کردن یا خشک کردن ریزوم ها)، و استفاده کنترل شده از علفکش های سیستمیک در فازهای خاص رشد گیاه است. رویکرد مدیریت تلفیقی برای مقابله با نی بسیار مؤثر است.

۳.۱۰. مشخصات و کنترل گیاه هرز آبزی تایفا (لوئی) (Typha spp.)

تایفا (Typha spp.)، که به لوئی نیز معروف است، گیاهی آبزی و چندساله با برگ های بلند و شمشیری شکل و گل آذینی استوانه ای و مشخص است. این گیاه در تالاب ها، مرداب ها، کانال های آبیاری و شالیزارها رشد می کند و می تواند به سرعت تشکیل توده های انبوه دهد. لوئی نیز مانند نی، دارای ریزوم های قوی و گسترده است که به آن امکان می دهد در مناطق وسیع گسترش یابد و زیستگاه سایر گیاهان و جانداران را اشغال کند.

این گیاه می تواند با مسدود کردن کانال های آبیاری و کاهش ظرفیت جریان آب، مشکلات جدی برای کشاورزان ایجاد کند. استراتژی های کنترل لوئی شامل روش های مکانیکی مانند برداشت مکرر و عمیق، مدیریت سطح آب برای کنترل رشد ریزوم ها و در صورت لزوم، استفاده از علفکش های سیستمیک خاص است. به دلیل وسعت پراکنش و مقاومت این گیاه، کنترل آن در مناطق وسیع و حساس نیازمند برنامه ریزی دقیق و هماهنگی بین ذی نفعان مختلف است.

۳.۱۱. مشخصات و کنترل گیاه هرز آبدوست دُم اسب (Equisetum spp.)

دم اسب (Equisetum spp.)، گیاهی آبدوست و کهن است که با ساختار ساقه های بندبند و توخالی و ظاهر شاخه های منشعب و سوزنی شکل، از سایر گیاهان متمایز می شود. این گیاه در مناطق مرطوب، کنار رودخانه ها و حتی در شالیزارهایی که مشکل زهکشی دارند، یافت می شود. دم اسب دارای ریزوم های زیرزمینی گسترده ای است که به آن امکان می دهد به سرعت در خاک گسترش یابد و کلنی های متراکم تشکیل دهد. این ویژگی، آن را به یک علف هرز مقاوم و سرسخت تبدیل کرده است.

چالش های مبارزه با دم اسب از ساختار خاص آن ناشی می شود که باعث مقاومت در برابر بسیاری از علفکش ها می شود. همچنین، وجود سیلیس در دیواره سلولی این گیاه، جذب علفکش ها را دشوار می سازد. روش های کنترلی شامل وجین دستی مکرر و عمیق، اصلاح زهکشی خاک برای کاهش رطوبت محیط رشد و در موارد شدید، استفاده از علفکش های سیستمیک خاصی که برای گیاهان مقاوم به علفکش طراحی شده اند. صبر و پیگیری مستمر، از عوامل کلیدی در مدیریت مؤثر دم اسب هستند.

۳.۱۲. مشخصات و کنترل گیاه هرز آبزی هزار نی (Myriophyllum spp.)

هزار نی (Myriophyllum spp.)، شامل چندین گونه گیاه آبزی غوطه ور است که به دلیل ظاهر پرمانند برگ هایشان شناخته می شوند. این گیاهان می توانند به سرعت در آب گسترش یافته و توده های متراکم و زیرآبی ایجاد کنند. هزار نی اغلب در آب های آرام و ساکن، مانند شالیزارها و تالاب ها، یافت می شود و با ایجاد پوشش متراکم، جریان آب را کند کرده و رقابت شدیدی با گیاهان زراعی و سایر گونه های بومی ایجاد می کند.

تأثیر هزار نی بر محیط آبی، کاهش اکسیژن محلول در آب، مسدود کردن نور خورشید برای گیاهان زیرین و مختل کردن زیستگاه آبزیان است. روش های کنترلی آن شامل برداشت مکانیکی (با استفاده از تجهیزات خاص برای حذف گیاهان از بستر آب)، کنترل بیولوژیکی (استفاده از حشرات یا ماهیان خورنده گیاه) و در صورت لزوم، استفاده از علفکش های آبزی مناسب است. مدیریت مؤثر هزار نی نیازمند پایش مستمر و اقدام سریع برای جلوگیری از گسترش وسیع آن است.

۳.۱۳. مشخصات و کنترل علف هرز آلاله آبزی (Ranunculus aquatilis)

آلاله آبزی (Ranunculus aquatilis)، گیاهی آبزی است که در آب های شیرین، آرام و کم عمق مانند شالیزارها و برکه ها یافت می شود. این گیاه دارای دو نوع برگ است: برگ های زیرآبی که به صورت رشته های نازک و منشعب هستند و برگ های شناور روی آب که اغلب به شکل دایره ای یا کلیوی هستند. گل های آلاله آبزی کوچک و سفید رنگ هستند. این گیاه به دلیل رشد سریع می تواند سطح آب را بپوشاند و با نشاهای برنج رقابت کند.

خصوصیات رشدی آلاله آبزی، از جمله توانایی سازگاری با شرایط مختلف محیطی، آن را به یک علف هرز مقاوم تبدیل کرده است. این گیاه می تواند با محدود کردن نور خورشید به نشاهای برنج و مصرف مواد مغذی، به عملکرد محصول آسیب برساند. راهکارهای مؤثر برای حذف آن شامل وجین دستی و مکانیکی (به ویژه در مراحل اولیه رشد)، مدیریت سطح آب (غرقاب کردن یا خشک کردن تناوبی) و در صورت لزوم، استفاده از علفکش های پهن برگ کش مؤثر بر گیاهان آبزی است. پایش دقیق شالیزارها برای شناسایی و کنترل به موقع آلاله آبزی بسیار مهم است.

۳.۱۴. مشخصات و کنترل گیاه هرز سیزاب آبزی (Nasturtium officinale)

سیزاب آبزی (Nasturtium officinale)، که به شاهی آبی نیز معروف است، گیاهی چندساله و خوراکی است که در آب های روان و خنک، مانند جویبارها، چشمه ها و حاشیه های شالیزارها رشد می کند. این گیاه دارای ساقه های رونده و برگ های مرکب سبز تیره است. سیزاب به دلیل طعم تند و فواید غذایی، در بسیاری از مناطق به عنوان سبزی خوراکی کشت می شود. اما در صورت عدم مدیریت، می تواند به سرعت گسترش یافته و در کانال های آبیاری یا شالیزارها به عنوان علف هرز عمل کند.

چگونگی مدیریت آن به عنوان علف هرز، نیازمند توجه به ماهیت دوگانه آن (هم سبزی مفید و هم علف هرز) است. در مناطقی که سیزاب به عنوان علف هرز رشد می کند، می تواند با برنج و سایر گیاهان زراعی رقابت کرده و جریان آب را مختل کند. روش های کنترلی شامل حذف مکانیکی (برداشت دستی یا استفاده از ابزار) و مدیریت دقیق سطح آب است. از آنجایی که این گیاه در آب های جاری رشد می کند، کنترل شیمیایی آن باید با احتیاط فراوان و با در نظر گرفتن اثرات زیست محیطی بر منابع آبی صورت گیرد.

۳.۱۵. مشخصات و کنترل علف هرز ترتیزک آبی (Rorippa amphibia)

ترتیزک آبی (Rorippa amphibia)، گیاهی آبزی یا نیمه آبزی از خانواده شب بو است که در مناطق مرطوب، کنار رودخانه ها، زهکش ها و گاهی در شالیزارها یافت می شود. این گیاه دارای برگ های متغیر است که می توانند زیر آب یا روی سطح آب رشد کنند. ترتیزک آبی به دلیل توانایی رشد سریع و تشکیل توده های متراکم، می تواند به عنوان یک علف هرز مهم در سیستم های آبی عمل کند و با گیاهان زراعی رقابت نماید.

ویژگی های ترتیزک آبی، از جمله تولید بذر فراوان و قابلیت تکثیر رویشی، کنترل آن را دشوار می سازد. این گیاه می تواند با مسدود کردن جریان آب و رقابت بر سر منابع، به زیرساخت های آبیاری و عملکرد محصول آسیب برساند. روش های مبارزه با آن شامل وجین دستی مکرر، مدیریت مناسب آب برای جلوگیری از غرقاب شدن بیش از حد مناطق و در صورت نیاز، استفاده از علفکش های پهن برگ کش است که برای محیط های آبی ایمن تر هستند. پایش دقیق و کنترل زودهنگام برای جلوگیری از گسترش وسیع آن حائز اهمیت است.

۳.۱۶. مشخصات و کنترل گیاه هرز آبزی الاتینه (Elatine spp.)

الاتینه (Elatine spp.)، شامل گونه های گیاهان آبزی کوچک و ریز است که اغلب به صورت غوطه ور یا چسبیده به بستر شالیزارها و تالاب ها رشد می کنند. این گیاهان دارای برگ های ریز و ساقه های ظریف هستند که می توانند به سرعت فرش متراکمی را در کف آب ایجاد کنند. پراکنش الاتینه در شالیزارها، می تواند به دلیل سیستم ریشه ای سطحی و توانایی تولید بذر فراوان، به یک چالش مهم در مدیریت علف های هرز تبدیل شود.

تأثیر الاتینه بر شالیزارها، عمدتاً از طریق رقابت با نشاهای جوان برنج بر سر مواد مغذی و ایجاد مانع فیزیکی برای استقرار ریشه برنج است. راهبردهای کنترلی این گیاه شامل مدیریت صحیح زهکشی و غرقاب کردن شالیزار، به گونه ای که شرایط برای رشد الاتینه نامناسب شود. وجین دستی در مراحل اولیه رشد نیز می تواند مؤثر باشد، اما به دلیل کوچکی گیاه، نیازمند دقت فراوان است. در موارد آلودگی شدید، استفاده از علفکش های پیش رویشی یا پس رویشی که برای کنترل علف های هرز پهن برگ در شالیزارها مناسب هستند، توصیه می شود.

۳.۱۷. مشخصات و کنترل علف هرز آبزی روتالا (Rotala spp.)

روتالا (Rotala spp.)، شامل گونه های مختلف گیاهان آبزی و نیمه آبزی است که بسیاری از آن ها بومی مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری آسیا هستند و در شالیزارها، برکه ها و تالاب ها رشد می کنند. این گیاهان دارای برگ های بیضی شکل یا نیزه ای و ساقه هایی هستند که می توانند روی سطح آب شناور باشند یا به صورت عمودی رشد کنند. برخی از گونه های روتالا به دلیل زیبایی رنگ هایشان، در آکواریوم ها نیز محبوب هستند، اما در محیط طبیعی می توانند به عنوان علف هرز مهاجم عمل کنند.

زیستگاه و توانایی رشد سریع روتالا، آن را به رقیبی قدرتمند برای نشاهای برنج تبدیل کرده است. این گیاه می تواند با تشکیل توده های متراکم، نور خورشید را مسدود کرده و مواد مغذی را از برنج سلب کند. راهکارهای کنترل روتالا شامل روش های مکانیکی مانند برداشت دستی یا ماشینی، مدیریت دقیق سطح آب برای کنترل رشد و در صورت لزوم، استفاده از علفکش های اختصاصی آبزی است. پایش مستمر و اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از گسترش اولیه روتالا، نقش مهمی در کنترل آن دارد.

۳.۱۸. شناسایی و کنترل گیاه هرز آبزی سالوینیا (Salvinia molesta)

سالوینیا (Salvinia molesta)، یک سرخس آبزی شناور و مهاجم است که به دلیل سرعت رشد فوق العاده بالا و توانایی تشکیل توده های بسیار متراکم، به یکی از مخرب ترین علف های هرز آبزی در جهان تبدیل شده است. این گیاه فاقد ریشه واقعی است و مواد مغذی را از آب جذب می کند. برگ های کوچک و پوشیده از کرک های مقاوم به آب آن، به آن اجازه می دهند تا به راحتی روی سطح آب شناور بماند و پوشش گسترده ای را تشکیل دهد.

اهمیت کنترل سریع و مؤثر سالوینیا از آسیب های وسیعی که ایجاد می کند، ناشی می شود. این گیاه با پوشاندن کامل سطح آب، مانع از رسیدن نور خورشید به گیاهان زیرین شده، تبادل اکسیژن با جو را مختل کرده و به طور جدی به تنوع زیستی آبزیان آسیب می رساند. همچنین، می تواند کانال های آبیاری و سیستم های زهکشی را مسدود کند. روش های کنترل آن شامل برداشت مکانیکی در مقیاس وسیع، کنترل بیولوژیکی (مانند استفاده از سوسک سالوینیا که یک آفت اختصاصی آن است) و در موارد شدید، استفاده از علفکش های آبزی مناسب است. رویکرد جامع و اقدام به موقع، برای جلوگیری از فاجعه زیست محیطی ناشی از گسترش این علف هرز ضروری است.

۳.۱۹. مشخصات و کنترل گیاه هرز آبزی اساچنه (Eichhornia crassipes – احتمالا سنبل آبی)

اساچنه (Eichhornia crassipes) که در فارسی به سنبل آبی معروف است، یکی از مهاجم ترین و مخرب ترین علف های هرز آبزی در سراسر جهان است. این گیاه شناور آزاد، با برگ های گرد و گل های بنفش زیبا، ظاهری جذاب دارد اما توانایی تکثیر بسیار سریع آن، به ویژه در آب های گرم و غنی از مواد مغذی، آن را به یک تهدید جدی برای اکوسیستم های آبی و کشاورزی تبدیل کرده است. ریشه های فیبری و آویزانی دارد که مواد مغذی را به طور کارآمد جذب می کنند.

آسیب های سنبل آبی گسترده است؛ از مسدود کردن کامل سطح آب، جلوگیری از نفوذ نور خورشید و کاهش اکسیژن آب گرفته تا مختل کردن کشتیرانی، ماهیگیری و آبیاری. این گیاه می تواند مسیرهای آبی را به طور کامل مسدود کند. روش های کنترل آن شامل برداشت مکانیکی (به ویژه در مراحل اولیه آلودگی)، کنترل بیولوژیکی با استفاده از حشرات اختصاصی یا قارچ های بیماری زا و در صورت نیاز، استفاده از علفکش های سیستمیک خاص که برای گیاهان آبزی فرموله شده اند. مدیریت مؤثر سنبل آبی نیازمند تلاش های هماهنگ و پیگیر برای جلوگیری از گسترش و ریشه کنی آن در مناطق آلوده است.

علف های هرز در سریلانکا بعنوان یک کشور خودکفا در امر تولید و مصرف برنج نیز موجب بروز تنش های زیستی (biotic stress) در مراحل تولید برنج می شوند، بگونه ای که حدوداً ۴۰-۳۰ درصد از کل محصول تولیدی نزول می یابد.

۳.۲۰. مشخصات و کنترل گیاه هرز آبزی هیدریلا (Hydrilla verticillata)

هیدریلا (Hydrilla verticillata)، گیاهی آبزی غوطه ور است که به سرعت در آب گسترش می یابد و توده های انبوه زیرآبی تشکیل می دهد. این گیاه دارای برگ های کوچک و نازک است که در اطراف ساقه به صورت چرخشی قرار گرفته اند. هیدریلا به دلیل توانایی سازگاری با طیف وسیعی از شرایط نوری و دمایی و همچنین قابلیت تکثیر از طریق قطعات ساقه، غده ها و بذور، به یکی از مهاجم ترین علف های هرز آبزی در بسیاری از نقاط جهان تبدیل شده است.

چالش ها و راهکارهای مدیریتی هیدریلا از رشد سریع و توانایی آن در اشغال بستر آب ناشی می شود. این گیاه می تواند با رقابت شدید بر سر نور و مواد مغذی، به رشد گیاهان زراعی و بومی آسیب برساند و همچنین جریان آب را در کانال ها و تالاب ها مسدود کند. روش های کنترل شامل برداشت مکانیکی، کاهش سطح آب یا خشک کردن موقت بستر، کنترل بیولوژیکی با استفاده از ماهی های علف خوار و در نهایت، استفاده از علفکش های سیستمیک مناسب که به طور خاص برای کنترل گیاهان آبزی غوطه ور طراحی شده اند. مدیریت جامع و پایش مستمر برای کنترل این گیاه تهاجمی حیاتی است.

۳.۲۱. شناسایی و کنترل گیاه هرز آبزی سراتوفیلوم (Ceratophyllum demersum)

سراتوفیلوم (Ceratophyllum demersum)، که به گیاه شاخ گوزنی نیز معروف است، گیاهی آبزی غوطه ور است که فاقد ریشه واقعی بوده و آزادانه در ستون آب شناور است. این گیاه دارای برگ های سبز تیره و دوشاخه است که ظاهری شبیه به شاخ گوزن به آن می دهد. سراتوفیلوم به دلیل توانایی رشد سریع و تشکیل توده های متراکم در آب های ساکن یا با جریان آرام، در شالیزارها و تالاب ها به عنوان علف هرز ظاهر می شود.

تأثیر این گیاه بر محیط آبی، عمدتاً از طریق رقابت با سایر گیاهان برای نور و مواد مغذی است. توده های متراکم آن می توانند مانع از فعالیت های آبزی پروری و شنا شوند و حتی به بومی شدن برخی گونه های ماهی آسیب برسانند. راهبردهای کنترلی شامل حذف مکانیکی (برداشت فیزیکی) و مدیریت سطح آب برای ایجاد شرایط نامناسب برای رشد گیاه است. در صورت نیاز، استفاده از علفکش های اختصاصی آبزی که اثرات مخرب بر سایر موجودات آبی ندارند، با دقت و تحت نظارت متخصصین صورت می گیرد. پیشگیری از ورود و گسترش اولیه آن، از اهمیت بالایی برخوردار است.

۳.۲۲. مشخصات و کنترل گیاه آبزی وُلفیا (Wolffia spp.)

ولفیا (Wolffia spp.)، کوچکترین گیاه گلدار جهان است که به صورت کره های سبز رنگ ریز و شناور روی سطح آب یافت می شود. این گیاه بدون ساقه و برگ واقعی، به سرعت تکثیر می شود و می تواند لایه های سبز متراکمی را روی سطح آب شالیزارها، برکه ها و تالاب ها ایجاد کند. ولفیا، به دلیل اندازه بسیار کوچک و رشد سریع، اغلب نادیده گرفته می شود، اما تجمع بیش از حد آن می تواند مشکلات خاص خود را ایجاد کند.

جنبه های مدیریتی ولفیا به خصوص در تراکم های بالا اهمیت پیدا می کند. اگرچه ممکن است به طور مستقیم با برنج رقابت نکند، اما لایه متراکم آن می تواند تبادل اکسیژن و نور را در سطح آب کاهش دهد و بر کیفیت آب و رشد سایر گیاهان آبزی تأثیر بگذارد. کنترل ولفیا به دلیل اندازه کوچک و پراکنش سریع دشوار است. روش های مکانیکی شامل جمع آوری با تورهای بسیار ریز و کنترل بیولوژیکی در صورت وجود ارگانیسم های خورنده ولفیا، می تواند مؤثر باشد. کنترل شیمیایی به دلیل اندازه گیاه و حساسیت محیط آبی، باید با احتیاط فراوان و با انتخاب علفکش های بسیار ایمن و خاص صورت گیرد.

۳.۲۳. مشخصات و کنترل گیاه هرز هزار برگ آبزی (Myriophyllum spicatum)

هزار برگ آبزی (Myriophyllum spicatum)، یکی دیگر از گونه های جنس هزار نی است که به عنوان علف هرز مهاجم و مخرب در آب های شیرین شناخته می شود. این گیاه غوطه ور، برگ های پرمانند ظریفی دارد که در اطراف ساقه به صورت چرخشی قرار گرفته اند و معمولاً ساقه آن تا سطح آب می رسد و گل های کوچکی را در بالای سطح آب تولید می کند. توانایی این گیاه در ایجاد توده های متراکم و گسترش سریع از طریق قطعات ساقه، آن را به یک چالش بزرگ در مدیریت اکوسیستم های آبی تبدیل کرده است.

ویژگی های این گیاه، از جمله سازگاری با طیف وسیعی از شرایط محیطی و رشد سریع، به آن امکان می دهد تا به سرعت سایر گیاهان را تحت شعاع قرار دهد. هزار برگ آبزی می تواند جریان آب را مسدود کرده، کیفیت آب را کاهش داده و بر فعالیت های تفریحی و کشاورزی تأثیر منفی بگذارد. راهکارهای کنترلی شامل برداشت مکانیکی (با استفاده از تجهیزات خاص برای حذف توده های گیاه)، کنترل بیولوژیکی (استفاده از حشراتی که از این گیاه تغذیه می کنند) و در موارد شدید، استفاده از علفکش های مناسب با توجه به نوع محیط آبی و دقت در دوز مصرفی است. برنامه ریزی جامع و پیگیری مستمر، برای کنترل پایدار این علف هرز ضروری است.

۳.۲۴. مشخصات و کنترل گیاه هرز آبزی ناجس (Najas spp.)

ناجس (Najas spp.)، شامل گونه های گیاهان آبزی غوطه ور است که در آب های شیرین و لب شور، از جمله شالیزارها، برکه ها و تالاب ها، رشد می کنند. این گیاهان دارای ساقه های ظریف و برگ های باریک و کوچک هستند که در اطراف ساقه به صورت دایره ای قرار گرفته اند. ناجس ها می توانند به سرعت در بستر آب گسترش یابند و تشکیل توده های انبوه زیرآبی دهند که به عنوان علف هرز در شالیزارها و سایر اکوسیستم های آبی محسوب می شوند.

زیستگاه و روش های کنترل ناجس، بسیار شبیه به سایر گیاهان آبزی غوطه ور است. این گیاه با رقابت بر سر نور و مواد مغذی با برنج و سایر گیاهان بومی، می تواند به کاهش عملکرد و کیفیت اکوسیستم آبی منجر شود. روش های کنترلی شامل مدیریت دقیق عمق آب در شالیزار (مانند خشک کردن تناوبی)، وجین دستی و مکانیکی (به ویژه قبل از بذردهی یا گسترش وسیع) و در صورت نیاز، استفاده از علفکش های سیستمیک مناسب که برای کنترل گیاهان آبزی غوطه ور فرموله شده اند. از آنجایی که ناجس می تواند به سرعت پراکنده شود، اقدامات پیشگیرانه و پایش منظم، برای کنترل مؤثر آن اهمیت فراوانی دارد.

رویکردهای مکمل و اهمیت آن ها در مدیریت پایدار علف های هرز

مدیریت پایدار علف های هرز، فراتر از کنترل مستقیم گونه های ناخواسته است و شامل مجموعه ای از رویکردهای مکمل می شود که به بهبود سلامت خاک، افزایش مقاومت محصول و کاهش نیاز به مداخلات شیمیایی کمک می کند. این رویکردها، با ایجاد یک اکوسیستم متعادل تر در شالیزارها و تالاب ها، نه تنها به کنترل علف های هرز کمک می کنند، بلکه به پایداری طولانی مدت سیستم های کشاورزی نیز منجر می شوند. در این بخش از کتاب، نویسنده به سه رویکرد مهم مکمل می پردازد که در مدیریت جامع علف های هرز نقش کلیدی ایفا می کنند.

۴.۱. تأثیر جلبک های آبی – سبز در شالیزارهای غرقابی

جلبک های آبی – سبز (Cyanobacteria)، موجودات فتوسنتزکننده ای هستند که به وفور در شالیزارهای غرقابی یافت می شوند. نقش آن ها در اکوسیستم شالیزار دوگانه است. از یک سو، بسیاری از گونه های جلبک های آبی – سبز دارای قابلیت تثبیت نیتروژن اتمسفری هستند. این نیتروژن تثبیت شده، به عنوان یک کود طبیعی برای گیاه برنج عمل کرده و می تواند نیاز به کودهای شیمیایی را کاهش دهد. از این رو، نقش مثبتی در افزایش بهره وری و کاهش هزینه های تولید ایفا می کنند.

از سوی دیگر، رشد بیش از حد جلبک های آبی – سبز می تواند منجر به تشکیل لایه های متراکم و پتو مانند روی سطح آب شود. این لایه ها، با مسدود کردن نور خورشید و کاهش تبادل اکسیژن، می توانند با نشاهای جوان برنج رقابت کرده و رشد آن ها را مختل کنند. همچنین، برخی گونه ها ممکن است مواد سمی تولید کنند. مدیریت آن ها برای بهینه سازی شرایط شامل تنظیم عمق آب، استفاده از علفکش های جلبک کش در صورت لزوم (با دقت فراوان برای حفظ گونه های مفید) و افزایش تهویه آب است. هدف، بهره برداری از فواید تثبیت نیتروژن و در عین حال جلوگیری از آسیب های ناشی از رشد بی رویه آن هاست.

۴.۲. سزبانیا؛ کود سبز شالیزارها

سزبانیا (Sesbania rostrata)، گیاهی از خانواده لگومینوز (بقولات) است که به دلیل توانایی بالا در تثبیت نیتروژن هوا به واسطه گره های ریشه ای و ساقه ای، به عنوان یک کود سبز بسیار مؤثر در شالیزارها شناخته می شود. این گیاه به سرعت رشد می کند و حجم زیادی از زیست توده سبز تولید می کند. پس از کاشت و رشد کافی، گیاه سزبانیا به خاک بازگردانده می شود تا تجزیه شده و نیتروژن و سایر مواد آلی را به خاک اضافه کند.

فواید سزبانیا به عنوان کود سبز تنها به افزایش حاصلخیزی خاک محدود نمی شود. نقش غیرمستقیم آن در کاهش علف های هرز نیز بسیار حائز اهمیت است. پوشش سریع و متراکمی که سزبانیا ایجاد می کند، می تواند با سایه انداختن و رقابت فضایی، رشد علف های هرز را در مراحل اولیه مهار کند. این امر به کاهش نیاز به علفکش های شیمیایی و وجین دستی کمک می کند و بخشی از رویکرد مدیریت تلفیقی علف های هرز به شمار می رود. زراعت سزبانیا نه تنها به تغذیه برنج کمک می کند، بلکه با بهبود ساختار خاک و سرکوب علف های هرز، پایداری سیستم شالیزاری را نیز افزایش می دهد.

۴.۳. زراعت گیاه غده ای تارو در شالیزارهای غرقابی

تارو (Colocasia esculenta)، گیاهی غده ای است که ریشه های آن در بسیاری از مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری به عنوان یک منبع غذایی مهم کشت می شوند. این گیاه به خوبی با شرایط غرقابی سازگار است و می تواند در شالیزارها نیز کشت شود. بررسی امکان کشت تارو در شالیزار، به عنوان یک سیستم کشت ترکیبی یا تناوبی، دارای ابعاد مختلفی در زمینه مدیریت علف های هرز و اکوسیستم شالیزار است.

کشت تارو در شالیزار می تواند با ایجاد پوشش سایه انداز و رقابت فضایی با علف های هرز، به سرکوب آن ها کمک کند. این سیستم کشت چندگونه ای یا تناوبی، می تواند تنوع زیستی زراعی را افزایش داده و از رشد بی رویه یک نوع علف هرز خاص جلوگیری کند. علاوه بر این، تغییر در الگوی کشت و مدیریت زراعی که با ورود تارو به سیستم شالیزاری ایجاد می شود، می تواند چرخه زندگی بسیاری از علف های هرز را مختل کرده و به کاهش جمعیت آن ها در بلندمدت کمک کند. بنابراین، زراعت تارو می تواند به عنوان یک استراتژی زراعی در مدیریت پایدار علف های هرز و بهبود بهره وری کلی اکوسیستم شالیزار مورد توجه قرار گیرد.

نتیجه گیری: پیام اصلی کتاب و اهمیت آن برای کشاورزی ایران

کتاب «مدیریت علف های هرز شالیزار و تالاب (جلد 2)» اثر اسماعیل پورکاظم، به وضوح نشان می دهد که مدیریت علف های هرز در اکوسیستم های شالیزاری و تالابی، یک علم چندوجهی و حیاتی است که نیازمند درک عمیق از بیولوژی علف های هرز، شناخت دقیق رویکردهای نوین و بکارگیری استراتژی های جامع است. این جلد با تمرکز بر شناسایی و کنترل گونه های کلیدی علف های هرز آبزی و شالیزاری و همچنین معرفی رویکردهای مکمل، مسیری روشن برای مقابله با این چالش های کشاورزی ارائه می دهد.

پیام اصلی کتاب، تأکید بر لزوم دانش جامع و به روز در مدیریت علف های هرز برای پایداری تولید برنج و حفظ تالاب هاست. با توجه به تهدیدات زیست محیطی و اقتصادی ناشی از علف های هرز، پیاده سازی رویکردهای مدیریت تلفیقی (IPWM) که شامل ترکیبی از روش های زراعی، مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی است، برای دستیابی به حداکثر بهره وری و حداقل آسیب زیست محیطی، ضروری است. این کتاب با فراهم آوردن اطلاعات دقیق و کاربردی، نقش بی بدیلی در ارتقاء خودکفایی غذایی و توسعه دانش کشاورزی در کشور ایفا می کند و می تواند راهنمایی ارزشمند برای تمامی فعالان این حوزه باشد.

درباره نویسنده: اسماعیل پورکاظم

اسماعیل پورکاظم، نویسنده ای توانا و پژوهشگری برجسته در حوزه کشاورزی است. ایشان با بیش از سی سال تجربه عملی، پژوهشی و تدریس در زمینه مدیریت علف های هرز و سایر جنبه های کشاورزی، دانش و بینش عمیقی را در این حوزه به دست آورده اند. تخصص و تجربیات گسترده ایشان در دانشگاه ها و مؤسسات پژوهشی، به اعتبار و جامعیت محتوای این کتاب می افزاید و آن را به مرجعی قابل اعتماد برای دانشجویان، متخصصان و کشاورزان تبدیل کرده است. تلاش های ایشان در راستای انتقال دانش و افزایش خودکفایی غذایی کشور، ستودنی است.