کشتن فرزند توسط پدر در قرآن

در اسلام، قتل فرزند توسط پدر عملی حرام و گناه کبیره است که با شدیدترین عقوبت های اخروی همراه می شود، هرچند از منظر فقهی و حقوقی، قصاص نفس در این مورد خاص به دلیل جایگاه ویژه ابوت، جاری نمی گردد. این مسئله که همواره یکی از مباحث چالش برانگیز در فقه و حقوق اسلامی به شمار می رود، پرسش های بسیاری را در اذهان عمومی ایجاد کرده است؛ به ویژه زمانی که حکم آن با مجازات قتل فرزند توسط مادر مقایسه می شود. درک عمیق این حکم نیازمند واکاوی دقیق آموزه های قرآن کریم، سنت پیامبر اکرم (ص) و مبانی فقهی است که در طول تاریخ اسلام توسط فقها و اندیشمندان تبیین شده اند.

حیات انسانی در تمامی ادیان الهی، به ویژه دین مبین اسلام، از اهمیت بی نظیری برخوردار است و خداوند متعال در آیات متعدد قرآن، بر حرمت قتل نفس تأکید فراوان کرده است. در این میان، جایگاه فرزند در خانواده و اجتماع، اهمیت مضاعفی دارد و حفظ جان او از بنیادی ترین حقوقی است که اسلام بر آن صحه گذاشته است. با این حال، موضوع حساس و گاه دلخراش «قتل فرزند توسط پدر»، به خصوص با ابهاماتی که پیرامون حکم آن و تفاوت آن با حکم قتل فرزند توسط مادر وجود دارد، همواره نیازمند تبیین و پاسخگویی مستند بوده است. این مقاله با هدف ارائه تحلیلی جامع، مستند و قانع کننده، به بررسی دیدگاه قرآن کریم و فقه اسلامی در این خصوص می پردازد و ضمن روشن ساختن ابهامات گسترده، به شبهات رایج پیرامون این حکم پاسخ خواهد داد تا خوانندگان بتوانند درکی دقیق تر و عمیق تر از این مسئله به دست آورند.

حرمت قاطع قتل فرزند در آموزه های قرآنی

قرآن کریم، به عنوان کلام وحی و منبع اصلی شریعت اسلام، قاطعانه قتل نفس را محکوم کرده و آن را از گناهان کبیره می شمارد. این حرمت، به ویژه در مورد قتل فرزند، با تأکید بیشتری مطرح شده است، چرا که فرزند امانت الهی و ثمره زندگی والدین است و قتل او نه تنها نقض حق حیات، بلکه خیانتی بزرگ به امانت الهی محسوب می شود.

نهی صریح از قتل فرزند به هر انگیزه

آیات متعددی در قرآن کریم، به صراحت از کشتن فرزندان نهی کرده اند و انگیزه هایی مانند ترس از فقر یا آبرو را برای این عمل شنیع، مردود شمرده اند. این آیات، جای هیچ تردیدی باقی نمی گذارند که قتل فرزند، عملی زشت، حرام و گناهی بزرگ است، فارغ از اینکه چه کسی مرتکب آن شود.

خداوند متعال در سوره انعام، آیه ۱۵۱ می فرماید: «…وَ لَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ إِيَّاهُمْ…» (و فرزندانتان را از ترس فقر نکشید؛ ما شما و آن ها را روزی می دهیم…). این آیه به روشنی نشان می دهد که ترس از فقر، نمی تواند توجیهی برای از بین بردن فرزندان باشد، چرا که روزی رسان حقیقی، خداوند است و او خود کفیل رزق همه مخلوقاتش است. این پیام، در سوره اسراء، آیه ۳۱ نیز تکرار شده است: «وَ لَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِيَّاكُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ كَانَ خِطْئًا كَبِيرًا» (و فرزندانتان را از ترس فقر نکشید؛ ما به آن ها و شما روزی می دهیم؛ یقیناً کشتن آن ها گناه بزرگی است).

این آیات، قتل فرزند را به عنوان خَطْئًا كَبِيرًا (گناهی بزرگ و خطایی عظیم) معرفی می کنند که نشان دهنده شدت قبح این عمل در نگاه خداوند است. علاوه بر این، قرآن به رسوم جاهلی زنده به گور کردن دختران نیز اشاره کرده و آن را به شدت محکوم نموده است. در سوره تکویر، آیات ۸ و ۹ آمده است: «وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ» (و آن هنگام که از دختر زنده به گور شده پرسیده شود، به کدامین گناه کشته شد؟). این آیات، نه تنها قتل فرزند، بلکه هرگونه تبعیض و ستم بر آنان را نیز مذمت می کنند.

نکته مهم این است که این آیات، هیچ استثنائی برای پدر یا مادر قائل نیستند؛ یعنی حرمت قتل فرزند، حکمی کلی و شامل است و هیچ والدی، چه پدر و چه مادر، حق ندارد به جان فرزند خود تعرض کند. این حرمت، از اصول بنیادین اسلام است که بر حق حیات و کرامت انسانی تأکید دارد.

مجازات اخروی سنگین برای قاتل نفس

اسلام، برای قتل نفس، علاوه بر مجازات های دنیوی، عقوبت های اخروی بسیار سختی نیز در نظر گرفته است که نشان دهنده عظمت این گناه در پیشگاه خداوند است. این مجازات ها، شامل حال کسی که فرزند خود را نیز می کشد، می شود و حتی در صورت عدم قصاص دنیوی، قاتل از مجازات های اخروی مصون نخواهد ماند.

قرآن کریم در سوره نساء، آیه ۹۳ می فرماید: «وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا» (و هر کس مؤمنی را عمداً بکشد، مجازات او دوزخ است که جاودانه در آن خواهد ماند و خداوند بر او خشم گیرد و از رحمت خود دورش سازد و عذابی بزرگ برایش آماده کند). این آیه به وضوح مجازات اخروی قتل عمد را بیان می کند. اگرچه در این آیه مستقیماً به قتل فرزند اشاره نشده، اما از آنجا که فرزند، به ویژه در خانواده های مسلمان، معمولاً از مؤمنین محسوب می شود و حتی اگر غیر مؤمن باشد، نفس او محترم است، این حکم به قتل فرزند نیز تسری می یابد.

همچنین در سوره فرقان، آیه ۶۸ آمده است: «وَ الَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَٰهًا آخَرَ وَ لَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَ لَا يَزْنُونَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذَٰلِكَ يَلْقَ أَثَامًا» (و آنان که با خدای یکتا معبودی دیگر نمی خوانند و نفسی را که خدا حرام کرده جز به حق نمی کشند و زنا نمی کنند و هر که این کارها کند، سزای گناه را خواهد دید). این آیات و نظایر آن، تأکید می کنند که قتل نفس، عملی است که عواقب اخروی بسیار سنگینی دارد و هیچ کس از آن معاف نیست.

بنابراین، حتی اگر از منظر فقهی، پدری به دلیل جایگاه خاص خود در قصاص نشود، باید دانست که گناه او در پیشگاه خداوند پابرجا است و مجازات اخروی آن، بسیار سنگین و دردناک خواهد بود. این موضوع، به تنهایی خود یک عامل بازدارنده قوی است و نشان می دهد که اسلام، عمل قتل فرزند را به هیچ عنوان سبک یا قابل اغماض نمی داند.

تمایز بین حکم قرآنی و فقهی: ریشه یابی یک شبهه

یکی از مهم ترین نکاتی که در مواجهه با موضوع «کشتن فرزند توسط پدر» باید به آن توجه داشت، تمایز میان حکم کلی قرآن کریم در باب حرمت قتل نفس و فرزند، و احکام فقهی جزئی تر است که از سنت و اجماع فقها استخراج شده اند. قرآن به صراحت و با قاطعیت تمام، قتل فرزند را حرام و گناهی بزرگ می داند و هیچ استثنایی برای پدر یا مادر قائل نیست. اما آنچه در ذهن بسیاری از افراد شبهه ایجاد می کند، این است که آیات قرآن به طور مستقیم، حکم *عدم قصاص پدر در صورت قتل فرزندش* را بیان نمی کنند.

باید روشن شود که حکم فقهی عدم قصاص پدر در قتل فرزند، از آیات قرآن به طور مستقیم برداشت نشده است؛ بلکه این حکم از روایات معتبر ائمه معصومین (ع) و سنت پیامبر اکرم (ص) سرچشمه می گیرد و فقها بر اساس این روایات و اجماع، به چنین حکمی رسیده اند. این تمایز، اهمیت بسیار زیادی دارد، زیرا نشان می دهد که اصل حرمت قتل فرزند، یک حکم قرآنی و قطعی است، در حالی که جزئیات مربوط به قصاص نشدن پدر، حکمی فقهی است که مبتنی بر سنت و استنباط فقها از منابع دینی است.

این تفکیک، به مخاطب کمک می کند تا درک کند که هیچ تعارضی بین نص صریح قرآن در حرمت قتل و حکم فقهی عدم قصاص پدر وجود ندارد. قرآن، گناه بودن عمل را بیان می کند و عواقب اخروی آن را گوشزد می نماید. اما جزئیات قصاص و شرایط آن، بخشی از احکام فقهی است که بر اساس مجموعه کاملی از منابع دینی (قرآن، سنت، اجماع و عقل) استخراج می شود. بنابراین، اگرچه قرآن کریم به طور کلی قتل فرزند را نهی کرده، اما در مورد اینکه آیا پدر در صورت کشتن فرزندش قصاص می شود یا خیر، نص صریحی ندارد و این حکم خاص از مبانی دیگری در فقه اسلام ریشه می گیرد.

تبیین احکام فقهی و حقوقی قتل فرزند توسط والدین

با توجه به حرمت قاطع قتل فرزند در قرآن، حال به بررسی دقیق احکام فقهی و قانونی این جرم می پردازیم. فقه اسلامی، که بر پایه قرآن و سنت بنا شده، با در نظر گرفتن جزئیات و شرایط هر پرونده، احکام خاصی را برای انواع قتل و به ویژه قتل فرزند توسط والدین تعیین کرده است. این احکام، گاه تفاوت هایی را نشان می دهند که درک آن ها برای رفع ابهامات ضروری است.

قتل فرزند توسط پدر: دیه و مجازات تعزیری

زمانی که پدری فرزند خود را به قتل می رساند، فقه اسلامی و قوانین حقوقی، مجازات هایی را برای او در نظر گرفته اند که با مجازات قاتلان دیگر متفاوت است. این تفاوت، ریشه در جایگاه خاص پدری و ولایت او بر فرزند دارد که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

حکم فقهی:
از منظر فقه اسلامی، اگر پدری فرزند خود را عمداً به قتل برساند، حکم قصاص نفس بر او جاری نمی شود. این حکم، مبتنی بر روایات متعددی از ائمه معصومین (ع) و اجماع فقهای شیعه و سنی است. به عنوان مثال، در روایات آمده است که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «لا يُقَادُ الْوَالِدُ بِوَلَدِهِ» (پدر در قبال فرزندش قصاص نمی شود).
اما عدم قصاص به معنای عدم مجازات نیست. در این حالت، پدر قاتل موظف به پرداخت دیه کامل مقتول به سایر ورثه فرزندش (غیر از خود پدر) است. زیرا پدر خود از ورثه است و نمی تواند دیه را از خودش دریافت کند. بنابراین، سهم دیه متعلق به خود پدر، ساقط می شود و تنها سهم سایر ورثه (مانند مادر، خواهران و برادران فرزند مقتول) باید توسط پدر پرداخت شود. این دیه، جنبه جبران خسارت مادی و معنوی به خانواده را دارد و به عنوان مجازاتی مالی برای پدر محسوب می شود.

حکم قانونی (بر اساس قانون مجازات اسلامی ایران):
قانون مجازات اسلامی ایران، که برگرفته از فقه امامیه است، همین حکم فقهی را تأیید کرده و در ماده ۳۰۱ خود بیان می دارد: «قصاص در صورتی ثابت می شود که قاتل، پدر یا جد پدری مقتول نباشد.» بنابراین، پدر در صورت قتل عمد فرزندش، قصاص نمی شود.
اما قانون برای این جرم، مجازات حبس تعزیری را نیز در نظر گرفته است. بر اساس ماده ۶۱۲ قانون مجازات اسلامی، هرگاه کسی مرتکب قتل عمد شود و به هر دلیلی قصاص نشود، به حبس از سه تا ۱۰ سال محکوم می شود. این مجازات تعزیری، به همراه پرداخت دیه به ورثه مقتول، جنبه بازدارندگی دارد و نشان می دهد که این عمل به هیچ وجه بی کیفر نخواهد ماند. هدف از مجازات تعزیری، علاوه بر بازدارندگی، اصلاح مجرم و حفظ نظم عمومی جامعه است.

بنابراین، عدم قصاص پدر به معنای آن نیست که فعل او جرم نیست یا بدون کیفر می ماند؛ بلکه پدر علاوه بر مجازات اخروی سنگین، در دنیا نیز به پرداخت دیه و تحمل حبس تعزیری محکوم می شود. این رویکرد، تلفیقی از حکمت های فقهی و الزامات حقوقی است که در تلاش است تا هم جایگاه خاص پدر را حفظ کند و هم عدالت و نظم اجتماعی را برقرار سازد.

قتل فرزند توسط مادر: حکم قصاص

در مقابل حکم قتل فرزند توسط پدر، زمانی که مادری فرزند خود را عمداً به قتل می رساند، وضعیت حقوقی و فقهی کاملاً متفاوت است و حکم قصاص بر او جاری می شود.

حکم فقهی و قانونی:
در فقه اسلامی و به تبع آن، در قانون مجازات اسلامی ایران، مادر در صورت قتل عمدی فرزند خود، قصاص می شود. این حکم در ماده ۳۰۱ قانون مجازات اسلامی تأیید شده است که تنها پدر یا جد پدری را از قصاص معاف می داند و شامل مادر نمی شود. بنابراین، مادر به جرم قتل عمد فرزندش به اعدام محکوم خواهد شد.
با این حال، مانند سایر موارد قصاص، حکم قصاص مادر نیز مشروط به درخواست و مطالبه اولیای دم مقتول است. در صورتی که اولیای دم (که شامل پدر، خواهران و برادران مقتول می شوند) رضایت دهند و از حق قصاص خود گذشت کنند، حکم قصاص ساقط می شود. در این صورت، ممکن است قصاص با پرداخت دیه جایگزین شود؛ یعنی مادر (یا خانواده اش) دیه کامل فرزند را به اولیای دم پرداخت کند. این امکان، فرصتی برای جبران بخشی از خسارت مادی و معنوی و جلوگیری از وقوع یک قصاص دیگر در خانواده فراهم می آورد.

چرایی تفاوت حکم مادر با پدر:
تفاوت اساسی در اینجاست که مادر در فقه اسلامی، «ولی دم» فرزند محسوب نمی شود. ولی دم، کسی است که حق مطالبه قصاص یا دیه را دارد و پدر، به دلیل ولایتی که بر فرزند خود دارد، ولی دم او محسوب می شود. اما مادر، هرچند از لحاظ عاطفی و تربیتی جایگاهی بسیار رفیع دارد، از منظر حقوقی و فقهی، در جایگاه ولی دم فرزند قرار نمی گیرد. از این رو، قاعده عدم قصاص در مورد او جاری نیست و مشمول همان حکم عمومی قصاص برای قتل عمد می شود. این تفاوت، ریشه های عمیق فقهی و حقوقی دارد و به جایگاه های متفاوتی که اسلام برای پدر و مادر در ساختار حقوقی خانواده قائل است، بازمی گردد.

قتل فرزند توسط سایر افراد و قتل والدین توسط فرزند

برای تکمیل بحث احکام قتل در خانواده، اشاره به سایر موارد نیز ضروری است:

1. قتل فرزند توسط سایر افراد (برادر، خواهر، پدربزرگ غیر پدری و غیره):
   اگر فردی غیر از پدر یا جد پدری، فرزند را عمداً به قتل برساند (مانند برادر، خواهر، عمو، دایی، پدربزرگ مادری و غیره)، حکم قصاص نفس بر او جاری می شود. در این موارد، مقتول ولی دم ندارد و اولیای دم او (که می توانند پدر، مادر، خواهر و برادران باشند) حق مطالبه قصاص از قاتل را دارند.
2. مجازات قتل پدر یا مادر توسط فرزند:
   اگر فرزندی عمداً اقدام به قتل پدر یا مادر خود کند، حکم آن نیز قصاص نفس (اعدام) است. این عمل، از جمله گناهان کبیره و جرائم سنگین محسوب می شود و در اسلام به شدت مذمت شده است. تنها در صورتی که اولیای دم (سایر فرزندان، خواهر و برادران و سایر ورثه) رضایت دهند و از حق قصاص خود بگذرند، حکم قصاص ساقط می شود و ممکن است با پرداخت دیه جایگزین شود. در غیر این صورت، مجازات اعدام برای فرزند قاتل اعمال خواهد شد. این حکم نشان دهنده احترام و جایگاه والای والدین در اسلام است که حتی فرزند نیز حق تعرض به جان آنان را ندارد و در صورت ارتکاب چنین جرمی، با شدیدترین مجازات ها روبه رو می شود.

حکمت های پنهان: بررسی دلایل عدم قصاص پدر و پاسخ به شبهات

مسئله عدم قصاص پدر در قتل فرزند، همواره یکی از پیچیده ترین و سؤال برانگیزترین احکام در فقه اسلامی بوده و انتقادات و شبهات بسیاری را به دنبال داشته است. برای درک عمیق این حکم، باید به دلایل و حکمت های فقهی و اجتماعی آن پرداخت و با دیدگاهی جامع، به شبهات رایج پاسخ داد.

مبانی فقهی و اجتماعی عدم قصاص پدر

دلایل متعددی در فقه اسلامی برای عدم قصاص پدر در قتل فرزند ذکر شده است که هر کدام از جنبه ای خاص به تبیین این حکم می پردازند. این دلایل، فراتر از توجیهات احساسی و سطحی هستند و ریشه های عمیقی در مبانی شریعت دارند:

1. ولایت و ابوت: جایگاه پدر به عنوان صاحب دم و ولی دم
   اساسی ترین و محوری ترین دلیل فقهی برای عدم قصاص پدر، جایگاه «ولایت» و «ابوت» اوست. در فقه اسلامی، پدر ولی و صاحب دم فرزند محسوب می شود. «ولی دم» کسی است که حق مطالبه قصاص یا دیه را دارد. از آنجایی که قصاص، حقی است که برای اولیای دم ایجاد می شود، و پدر خود از اولیای دم اصلی فرزند است، نمی تواند قاتل خود را قصاص کند. به عبارت دیگر، ولی دم نمی تواند هم قاتل باشد و هم ولی قاتل (از حیث قصاص). این منطق فقهی، بیان می دارد که قصاص به معنای گرفتن حق از قاتل است، اما وقتی قاتل خود ولی دم محسوب می شود، مفهوم قصاص دچار اشکال می گردد. این دلیل، اصلی ترین و محکم ترین مبنای فقهی است که فقها بر آن تأکید دارند.

   مبنای اصلی عدم قصاص پدر، ولایت او بر فرزند است؛ پدر به عنوان ولی دم فرزند محسوب می شود و نمی تواند قاتل خود را قصاص کند، زیرا او خود صاحب حق قصاص است.

2. جلوگیری از مصیبت مضاعف و رنج بیشتر جامعه
   یکی دیگر از حکمت های مطرح شده، جنبه اجتماعی و خانوادگی این حکم است. تصور کنید خانواده ای که به واسطه قتل فرزند، دچار مصیبتی بزرگ شده است. اگر پدر نیز قصاص شود، این خانواده با از دست دادن دو عضو خود (فرزند و پدر) و از هم پاشیدگی بیشتر، متحمل مصیبتی مضاعف و رنجی غیرقابل تحمل تر خواهد شد. اسلام، که به مصالح کلی خانواده و جامعه اهمیت می دهد، در برخی احکام خود به دنبال جلوگیری از تکرار فاجعه و ایجاد آرامش نسبی در جمع بازماندگان است. هرچند این حکمت، دلیل اصلی فقهی نیست، اما در کنار آن، فلسفه ای منطقی برای حکم قصاص نکردن پدر ارائه می دهد. این اقدام می تواند از آسیب های روحی و روانی عمیق تر بر سایر اعضای خانواده، به ویژه مادر و دیگر فرزندان، جلوگیری کند.
3. عاطفه پدری و عذاب وجدان به عنوان بزرگترین مجازات
   برخی اندیشمندان، استدلال می کنند که عاطفه پدری و عذاب وجدان ناشی از کشتن فرزند، به خودی خود بزرگترین مجازات برای پدر است. پدر، که مسئولیت رشد و تربیت فرزندش را بر عهده داشته، با ارتکاب چنین عملی، دچار رنجی روحی و درونی می شود که ممکن است از هر مجازات فیزیکی سنگین تر باشد. این عذاب وجدان، گاهی زندگی باقی مانده پدر را به جهنمی تبدیل می کند و نیاز به قصاص فیزیکی را کمرنگ می سازد. البته باید تأکید کرد که این توجیه، تنها یکی از حکمت ها و جنبه های روانشناختی این حکم است و نه دلیل اصلی فقهی آن. فقه بر مبانی حقوقی و شرعی بنا شده، اما حکمت های اخلاقی و روانشناختی نیز در فهم عمق احکام کمک کننده هستند.
4. نادربودن وقوع جرم در شرایط عادی و استثنایی بودن آن
   قتل فرزند توسط پدر، امری کاملاً نادر و غیرعادی است که اغلب در شرایط روحی و روانی بسیار نامتعادل، فشارهای شدید، یا در موقعیت هایی اتفاق می افتد که فرد کاملاً هوشیار و عادی نیست. فقه اسلامی و قوانین حقوقی، برای موارد بسیار نادر و استثنایی، گاه احکام خاصی را در نظر می گیرند. این امر بدان معنا نیست که جرم بی اهمیت است، بلکه به این نکته اشاره دارد که ریشه چنین اعمالی ممکن است در بحران های عمیق روحی و روانی فرد نهفته باشد که باید از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گیرد. هرچند این نیز توجیهی برای جرم نیست، اما در تبیین ابعاد قضیه می تواند مؤثر باشد.

مواجهه با شبهات و پرسش های رایج کاربران

پس از درک مبانی فقهی، حال به مهم ترین بخش، یعنی پاسخ به شبهات و پرسش های رایج می پردازیم؛ شبهاتی که عمدتاً ریشه در مقایسه این حکم با سایر احکام قصاص و تفاوت آن با حکم مادر دارد.

شبهه عدم تساوی با حکم مادر: چرا این دلایل برای مادر صادق نیست؟
این شبهه، از رایج ترین پرسش هاست: اگر دلایل بالا (ولایت ابوت، مصیبت مضاعف، عذاب وجدان) برای پدر صادق است، چرا برای مادر صادق نیست و او قصاص می شود؟

پاسخ: تفاوت اصلی و محوری، همان گونه که پیش تر اشاره شد، در جایگاه حقوقی و فقهی «ولی دم» بودن پدر است. مادر، هرچند از لحاظ عاطفی و زیستی (بارداری و شیردهی) ارتباطی عمیق تر و بی بدیل با فرزند دارد، اما از نظر فقهی، ولی دم و صاحب دم فرزند محسوب نمی شود. این جایگاه «ولایت» بر فرزند، به صورت خاص برای پدر و جد پدری تعریف شده است. بنابراین، قاعده فقهی «لا يُقَادُ الْوَالِدُ بِوَلَدِهِ» که ناظر به جایگاه ولی دم است، شامل مادر نمی شود.

مادر، در نگاه فقهی، مانند هر شخص غیرولی دیگری است که اگر مرتکب قتل عمد شود، مشمول حکم عمومی قصاص می گردد. عواطف شدید مادرانه، هرچند یک حقیقت انکارناپذیر است، اما مبنای تغییر حکم حقوقی «ولی دم» بودن نیست. اسلام بین عواطف انسانی و جایگاه های حقوقی تفاوت قائل است و احکام را بر اساس مبانی محکم و مشخص فقهی استوار می سازد. از بین رفتن دو عضو خانواده یا عذاب وجدان، هرچند حکمت هایی مهم هستند، اما به تنهایی مبنای سقوط قصاص نیستند و در جایی که ولی دم وجود دارد، حق او باید ادا شود. در مورد مادر، چون پدر فرزند ولی دم است، می تواند حق قصاص را از مادر مطالبه کند.

شبهه عدم منطق و عدالت: آیا این حکم با عدالت سازگار است؟
بسیاری این حکم را غیرمنطقی و ناسازگار با مفهوم عدالت می دانند، چرا که به نظر می رسد میان جان پدر و فرزند، تفاوتی قائل شده است.

پاسخ: مفهوم عدالت در اسلام، صرفاً به قصاص فردی محدود نمی شود، بلکه به مصالح گسترده تر خانواده و جامعه نیز نظر دارد. همان طور که بیان شد، عدم قصاص پدر به معنای «عدم مجازات» نیست. پدر قاتل، علاوه بر تحمل حبس تعزیری (۳ تا ۱۰ سال) و پرداخت دیه کامل به ورثه (غیر از خودش)، با مجازات اخروی بسیار سنگینی نیز مواجه است. همچنین، فشار اجتماعی، عذاب وجدان و از هم پاشیدگی خانواده، به خودی خود مجازات هایی عمیق و دردناک هستند.

عدالت در اسلام، گاهی اوقات به «عدالت ترمیمی» نزدیک می شود که هدف آن، ترمیم آسیب های وارده به جامعه و خانواده است. قصاص پدر، در این دیدگاه، ممکن است منجر به آسیب های ترمیمی بیشتری برای خانواده و بازماندگان شود. از این رو، حکم، سعی در برقراری تعادلی میان حقوق فردی، مصالح خانواده و نظم اجتماعی دارد و تنها بر یک جنبه متمرکز نیست.

شبهه افزایش قتل های پدری: آیا عدم قصاص، منجر به جری شدن پدران و افزایش این جرم نمی شود؟
برخی نگرانند که عدم قصاص پدر، باعث شود پدران جسارت بیشتری برای ارتکاب این جرم پیدا کرده و آمار قتل فرزند توسط پدر افزایش یابد.

پاسخ: این نگرانی قابل درک است، اما باید به عوامل بازدارنده دیگر توجه کرد. نخست، مجازات های تعزیری (حبس طولانی مدت) و دیه، خود بازدارندگی قابل توجهی دارند. هیچ پدری تمایل ندارد سال ها در زندان بماند و مجبور به پرداخت دیه سنگین شود. دوم، همان عاطفه پدری و عذاب وجدان که قبلاً ذکر شد، عامل بازدارنده قوی تری از هر مجازات فیزیکی است. قتل فرزند، عملی غیرطبیعی است که کمتر پدری حاضر به انجام آن است، مگر در شرایط روحی بسیار آشفته. سوم، مجازات اخروی سنگین، عاملی است که مؤمنین را از ارتکاب چنین گناهی بازمی دارد. بنابراین، اسلام تنها به قصاص بسنده نکرده و با مجموعه ای از مجازات ها و عوامل بازدارنده، سعی در حفظ حرمت جان فرزند دارد.

شبهه تفاوت با سقط جنین: آیا سقط جنین هم حکم مشابه دارد؟
گاه این سوال پیش می آید که آیا سقط جنین نیز مشمول همین احکام است و آیا پدر یا مادر در صورت سقط جنین قصاص می شوند؟

پاسخ: سقط جنین، از نظر فقهی و حقوقی، حکمی متفاوت از قتل فرزند پس از تولد دارد. جنین تا پیش از دمیده شدن روح (که معمولاً پس از چهار ماهگی است)، دارای برخی از حقوق انسان کامل را ندارد، هرچند سقط آن نیز جز در موارد ضروری حرام و دارای دیه است. پس از دمیده شدن روح نیز، هرچند جنین در حکم انسان کامل است، اما چون هنوز متولد نشده، احکام قصاص نفس که برای انسان های متولد شده جاری است، بر آن تطبیق نمی شود.

مجازات سقط جنین عمدی، عمدتاً پرداخت دیه و در برخی موارد حبس تعزیری است و قصاص نفس برای آن وجود ندارد. این تفاوت، ناشی از تمایز در مرحله حیات و جایگاه حقوقی جنین نسبت به فرزندی است که متولد شده و حیات مستقل پیدا کرده است. بنابراین، قیاس احکام سقط جنین با قتل فرزند، قیاسی مع الفارق است.

نقد برخی توجیهات سطحی:
در فضای عمومی، گاهی توجیهات احساسی و غیرمستندی برای حکم عدم قصاص پدر مطرح می شود؛ مثلاً برخی می گویند: پدر بذر است و مادر زمین، بذر می تواند محصول خود را از بین ببرد یا پدر خالق فرزند است و حق از بین بردن آن را دارد.

پاسخ: باید با احتیاط و ادب علمی اشاره کرد که این گونه توجیهات، فاقد پایه فقهی قوی هستند و نباید به آن ها استناد کرد. اسلام به هیچ وجه به پدر اجازه نمی دهد که جان فرزندش را بگیرد و چنین برداشتی از خالق بودن پدر، کاملاً اشتباه و ضد آموزه های قرآنی است که حق حیات را تنها در اختیار خداوند می داند. هدف اصلی اسلام، حفظ جان انسان و کرامت اوست و هیچ انسانی حق ندارد به جان دیگری تعرض کند. تکیه بر مبانی فقهی محکم (مانند ولایت و ولی دم بودن) به جای توجیهات احساسی، برای فهم صحیح این حکم ضروری است.

رویکرد فقه معاصر و الزامات حکومت اسلامی

در کنار بررسی دلایل فقهی و پاسخ به شبهات، لازم است به رویکرد فقه معاصر و نقش حکومت اسلامی در مواجهه با قتل فرزند توسط پدر نیز پرداخته شود. فقه پویا، همواره به دنبال تطبیق احکام بر شرایط زمان و مکان است، در عین حال که اصول ثابت شریعت را حفظ می کند. حکومت اسلامی نیز وظیفه دارد با وضع قوانین حمایتی و بازدارنده، از جان افراد جامعه، به ویژه کودکان، حفاظت کند.

نقش حکومت در تعیین مجازات های بازدارنده

یکی از مسئولیت های مهم حکومت اسلامی، تعیین مجازات های تعزیری متناسب و بازدارنده برای جرائمی است که در آن قصاص جاری نمی شود. همان طور که اشاره شد، عدم قصاص پدر در قتل فرزند، به معنای عدم مجازات نیست. در این موارد، حکومت اسلامی می تواند و وظیفه دارد که مجازات های تعزیری کافی و قاطع، مانند حبس طولانی مدت را برای پدران قاتل تعیین و اعمال کند. این مجازات ها، فراتر از حکم فقهی عدم قصاص هستند و با هدف حفظ نظم عمومی، امنیت جامعه و جلوگیری از تکرار چنین فجایعی وضع می شوند.

قانون مجازات اسلامی ایران، با در نظر گرفتن این اصل، برای پدر قاتل، علاوه بر دیه، حبس تعزیری از سه تا ده سال را در نظر گرفته است. این رویکرد، نشان دهنده اهمیت حفظ جان فرزند و عدم اغماض در مورد چنین جرمی است. این مجازات ها، به جامعه و دیگران این پیام را می دهند که حتی با وجود عدم قصاص، ارتکاب چنین عملی تبعات سنگین حقوقی و قضایی در پی خواهد داشت. در فقه معاصر نیز، این بحث مطرح است که آیا با توجه به شرایط اجتماعی کنونی و افزایش آگاهی ها، می توان مجازات های تعزیری را تشدید کرد تا بازدارندگی بیشتری داشته باشند، بدون آنکه اصول ثابت شرعی زیر سؤال بروند.

حکومت، به عنوان پاسبان عدالت و حافظ حقوق شهروندان، باید با جدیت تمام، به این پرونده ها رسیدگی کند و با اعمال مجازات های مناسب، هم عدالت را برقرار سازد و هم از تکرار فجایع مشابه جلوگیری کند. این اقدام، به خصوص در جایی که ولایت پدر به جای حمایت، به ابزاری برای سلب حیات تبدیل می شود، از اهمیت حیاتی برخوردار است.

ضرورت پیشگیری و حمایت روانی-اجتماعی

علاوه بر مجازات، جنبه پیشگیری از این حوادث دلخراش نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. قتل فرزند، به خصوص توسط والدین، اغلب ریشه در مشکلات عمیق روحی، روانی، اجتماعی و اقتصادی دارد. فشارهای زندگی، فقر، اعتیاد، اختلافات خانوادگی شدید و اختلالات روانی، می توانند بستری برای وقوع چنین حوادثی فراهم آورند.

حکومت و نهادهای اجتماعی وظیفه دارند تا با ارائه خدمات مشاوره ای روان شناختی، خانوادگی و اجتماعی، به والدین کمک کنند تا با چالش ها به شیوه ای سالم تر مواجهه کنند. آموزش مهارت های فرزندپروری، کنترل خشم، حل مسئله و حمایت از خانواده های آسیب پذیر، می تواند نقش مؤثری در کاهش این گونه جرائم داشته باشد. تأکید بر سلامت روان جامعه و دسترسی آسان به خدمات روان درمانی، برای پیشگیری از بروز رفتارهای خشونت آمیز در خانواده، یک ضرورت است. همچنین، افزایش آگاهی عمومی در مورد حرمت جان انسان و اهمیت حفظ بنیان خانواده، می تواند در تقویت ارزش های اخلاقی و کاهش این گونه فجایع مؤثر باشد.

فقه اسلامی، همواره بر حفظ نفس و کرامت انسانی تأکید کرده است و باید راهکارهای عملی برای تحقق این اهداف در بستر جامعه معاصر نیز فراهم آید. این شامل بحث های فقها در خصوص ضرورت بازنگری در برخی جنبه های اجتهادی و تطبیق آن ها با شرایط روز، در عین حفظ اصول ثابت شرعی است. هدف نهایی، ایجاد جامعه ای امن و عاری از خشونت است که در آن، جان هر فرد، به ویژه فرزندان، محترم شمرده شود.

نتیجه گیری

بررسی جامع و عمیق موضوع «کشتن فرزند توسط پدر در قرآن و فقه اسلامی»، نشان می دهد که دین مبین اسلام، قتل فرزند را به هر دلیل و با هر انگیزه ای، به صورت قاطعانه حرام و گناه کبیره ای نابخشودنی می داند و مجازات های دنیوی و اخروی سنگینی را برای آن در نظر گرفته است. آیات قرآن کریم به صراحت از نهی این عمل سخن گفته و عواقب اخروی آن را بسیار شدید برشمرده اند.

در زمینه احکام فقهی و حقوقی، مشاهده می شود که اسلام میان قتل فرزند توسط پدر و مادر تفاوت قائل شده است. پدر در صورت قتل عمد فرزندش، به دلیل جایگاه فقهی خاص خود (ولی دم بودن) قصاص نمی شود، اما موظف به پرداخت دیه کامل به سایر ورثه و تحمل مجازات حبس تعزیری (۳ تا ۱۰ سال در قانون مجازات اسلامی ایران) است. این در حالی است که مادر در صورت ارتکاب همین جرم، مشمول حکم قصاص می شود، زیرا جایگاه ولی دم را ندارد و حق مطالبه قصاص توسط پدر یا سایر اولیای دم وجود دارد.

دلایل فقهی عدم قصاص پدر، عمدتاً بر مبنای «ولایت و ابوت» اوست که پدر را صاحب دم و ولی دم فرزند می داند و در نتیجه، قاتل نمی تواند ولی دم خود باشد. حکمت های دیگری نظیر جلوگیری از مصیبت مضاعف و عذاب وجدان نیز در کنار این دلیل محوری مطرح می شوند، اما نباید آن ها را دلیل اصلی فقهی دانست. در پاسخ به شبهات، به وضوح تبیین شد که تفاوت حکم پدر و مادر ریشه در جایگاه حقوقی «ولی دم» دارد و نه تفاوت در عواطف یا اهمیت جان. همچنین، عدم قصاص به معنای عدم مجازات نیست و دیه، حبس و عقوبت های اخروی، عوامل بازدارنده قدرتمندی هستند.

در نهایت، باید تأکید کرد که احکام الهی، ریشه های عمیقی در حکمت و مصالح فردی، خانوادگی و اجتماعی دارند که گاه فراتر از درک ساده ماست. حکومت اسلامی نیز وظیفه دارد با وضع مجازات های تعزیری بازدارنده و تقویت برنامه های پیشگیری و حمایت روانی-اجتماعی، از جان کودکان محافظت کند و از وقوع چنین فجایع دلخراشی جلوگیری نماید. مراجعه به متخصصان فقهی و حقوقی برای درک دقیق تر این مباحث، همواره توصیه می شود.