واکسن آسترازنکا دانشگاه آکسفورد

واکسن آسترازنکا که با همکاری دانشگاه آکسفورد توسعه یافت یکی از واکسن های مهم در مبارزه با بیماری کووید-19 بود. این واکسن با استفاده از فناوری آدنوویروس به سرعت در دسترس قرار گرفت و در بسیاری از کشورهای جهان مورد استفاده قرار گرفت. با این حال با گذشت زمان نگرانی هایی در مورد عوارض جانبی احتمالی و اثربخشی آن مطرح شد که منجر به توقف تولید آن گردید. در این مقاله به بررسی جامع واکسن آسترازنکا از جمله فناوری ساخت کارآزمایی های بالینی مجوزها تولید و عرضه میزان ایمنی و اثربخشی عوارض جانبی و در نهایت توقف تولید آن می پردازیم. هدف ما ارائه اطلاعات دقیق و به روز به خوانندگان است تا درک بهتری از این واکسن و نقش آن در مقابله با پاندمی کووید-19 داشته باشند.

توصیف

واکسن آسترازنکا که با نام تجاری Vaxzevria نیز شناخته می شود یک واکسن کووید-۱۹ است که توسط دانشگاه آکسفورد و شرکت داروسازی آسترازنکا توسعه داده شده است. این واکسن بر پایه یک آدنوویروس شامپانزه به نام ChAdOx1 ساخته شده است که به عنوان حامل برای انتقال ژن پروتئین اسپایک ویروس SARS-CoV-2 به سلول های انسانی عمل می کند. پس از تزریق سلول های بدن پروتئین اسپایک را تولید می کنند و سیستم ایمنی بدن را تحریک می کنند تا آنتی بادی ها و سلول های T را تولید کند که به مقابله با ویروس کمک می کنند. این واکسن به صورت دو دوز با فاصله زمانی مشخص تزریق می شود و در دمای یخچال (۲ تا ۸ درجه سانتی گراد) قابل نگهداری است که این امر توزیع و استفاده از آن را در مقایسه با واکسن هایی که نیاز به دمای بسیار پایین دارند آسان تر می کند.

تکنولوژی ساخت واکسن آسترازنکا

واکسن آسترازنکا از یک تکنولوژی مبتنی بر آدنوویروس استفاده می کند. آدنوویروس ها ویروس های سرماخوردگی معمولی هستند که برای انتقال مواد ژنتیکی به سلول ها استفاده می شوند. در این واکسن از یک آدنوویروس شامپانزه به نام ChAdOx1 استفاده شده است که به گونه ای اصلاح شده است که نمی تواند در بدن انسان تکثیر شود و بیماری ایجاد کند. این آدنوویروس حامل ژن پروتئین اسپایک ویروس SARS-CoV-2 است. پس از تزریق واکسن آدنوویروس وارد سلول های بدن می شود و ژن پروتئین اسپایک را آزاد می کند. سلول ها سپس پروتئین اسپایک را تولید می کنند و آن را بر روی سطح خود نمایش می دهند. این فرآیند سیستم ایمنی بدن را تحریک می کند تا آنتی بادی ها و سلول های T را تولید کند که به مقابله با ویروس SARS-CoV-2 کمک می کنند. استفاده از آدنوویروس به عنوان حامل امکان تولید سریع و مقیاس پذیر واکسن را فراهم می کند.

کارآزمایی بالینی روند تحقیقات و مطالعات آسترازنکا

واکسن آسترازنکا قبل از دریافت مجوز تحت یک سری کارآزمایی های بالینی گسترده قرار گرفت. این کارآزمایی ها در چندین کشور و با شرکت ده ها هزار نفر انجام شد. هدف از این کارآزمایی ها ارزیابی ایمنی و اثربخشی واکسن در پیشگیری از بیماری کووید-19 بود. در طول کارآزمایی ها شرکت کنندگان به دو گروه تقسیم شدند: یک گروه واکسن آسترازنکا را دریافت کردند و گروه دیگر دارونما (placebo). سپس میزان ابتلا به کووید-19 در هر دو گروه مقایسه شد. نتایج کارآزمایی ها نشان داد که واکسن آسترازنکا در پیشگیری از بیماری کووید-19 موثر است. با این حال نتایج اولیه نشان داد که اثربخشی واکسن بسته به دوز و فاصله بین دوزها متفاوت است. به عنوان مثال یک رژیم دوز که شامل نصف دوز اولیه و سپس دوز کامل بود اثربخشی بیشتری نسبت به دو دوز کامل نشان داد. این یافته ها منجر به بررسی های بیشتر و اصلاح دستورالعمل های دوز شد.

صدور مجوز واکسن

پس از بررسی نتایج کارآزمایی های بالینی واکسن آسترازنکا توسط چندین سازمان نظارتی در سراسر جهان مجوز دریافت کرد. این سازمان ها شامل آژانس دارویی اروپا (EMA) سازمان بهداشت جهانی (WHO) و سازمان های نظارتی در کشورهای مختلف بودند. صدور مجوز بر اساس ارزیابی دقیق داده های ایمنی و اثربخشی واکسن انجام شد. سازمان های نظارتی اطمینان حاصل کردند که مزایای واکسن بیشتر از خطرات احتمالی آن است. مجوزهای اولیه اغلب به صورت مشروط و برای استفاده اضطراری صادر شدند به این معنی که واکسن می توانست در طول همه گیری برای مقابله با گسترش بیماری استفاده شود. با این حال سازمان های نظارتی به طور مداوم داده های جدید را بررسی می کردند و در صورت لزوم توصیه های خود را به روز می کردند.

تولید و عرضه

شرکت آسترازنکا با همکاری دانشگاه آکسفورد تلاش های گسترده ای را برای تولید و عرضه واکسن به سراسر جهان انجام داد. این شرکت با چندین تولیدکننده در کشورهای مختلف قرارداد بست تا ظرفیت تولید را افزایش دهد. هدف این بود که واکسن با قیمت مناسب و به صورت عادلانه در دسترس همه کشورها به ویژه کشورهای کم درآمد و متوسط قرار گیرد. آسترازنکا متعهد شد که واکسن را با قیمت تمام شده در طول همه گیری عرضه کند. با این حال تولید و عرضه واکسن با چالش هایی روبرو شد از جمله مشکلات مربوط به تولید محدودیت های صادرات و مسائل مربوط به توزیع در برخی کشورها. با وجود این چالش ها میلیون ها دوز واکسن آسترازنکا به سراسر جهان ارسال شد و نقش مهمی در واکسیناسیون جمعیت ها و کاهش شدت همه گیری ایفا کرد.

سفارش ها و توافق نامه ها

واکسن آسترازنکا به دلیل قیمت مناسب و شرایط نگهداری آسان مورد توجه بسیاری از کشورها قرار گرفت. دولت ها و سازمان های بین المللی سفارش های زیادی برای این واکسن ثبت کردند. به عنوان مثال اتحادیه اروپا بریتانیا ایالات متحده آمریکا و کوواکس (Covax) سفارش های بزرگی برای واکسن آسترازنکا ثبت کردند. این سفارش ها و توافق نامه ها به شرکت آسترازنکا کمک کرد تا تولید خود را برنامه ریزی کند و اطمینان حاصل کند که واکسن به طور گسترده در دسترس خواهد بود. با این حال برخی از توافق نامه ها با تاخیرهایی در تحویل واکسن مواجه شدند که منجر به انتقاداتی از سوی برخی کشورها شد.

واردات واکسن آسترازنکا به دیگر کشورها

واکسن آسترازنکا به بسیاری از کشورهای جهان وارد شد و در برنامه های واکسیناسیون ملی مورد استفاده قرار گرفت. کشورهای مختلف از طریق توافق نامه های دوجانبه با آسترازنکا یا از طریق سازوکار کوواکس واکسن را تهیه کردند. کوواکس یک ابتکار جهانی است که هدف آن تضمین دسترسی عادلانه به واکسن های کووید-19 برای همه کشورها به ویژه کشورهای کم درآمد است. واردات واکسن آسترازنکا به این کشورها کمک کرد تا واکسیناسیون جمعیت های خود را آغاز کنند و از شدت همه گیری بکاهند. با این حال برخی از کشورها با چالش هایی در توزیع و تزریق واکسن روبرو شدند از جمله کمبود زیرساخت های مناسب و مقاومت عمومی در برابر واکسیناسیون.

واردات واکسن به ایران

ایران نیز یکی از کشورهایی بود که واکسن آسترازنکا را برای مقابله با همه گیری کووید-19 وارد کرد. این واکسن به عنوان بخشی از سبد واکسن های مورد استفاده در برنامه واکسیناسیون ملی ایران تهیه شد. واردات واکسن آسترازنکا به ایران از طریق سازوکار کوواکس و همچنین از طریق خرید مستقیم از تولیدکنندگان انجام شد. این واکسن در کنار سایر واکسن های موجود به واکسیناسیون گروه های پرخطر و کادر درمان کمک کرد. با این حال واردات و استفاده از واکسن آسترازنکا در ایران نیز با چالش هایی روبرو شد از جمله نگرانی های مربوط به عوارض جانبی احتمالی و تردیدهای عمومی در مورد واکسیناسیون.

میزان ایمنی و اثربخشی واکسن

واکسن آسترازنکا در کارآزمایی های بالینی و پس از عرضه به بازار اثربخشی قابل قبولی در پیشگیری از بیماری کووید-19 نشان داد. مطالعات نشان داد که این واکسن می تواند از ابتلا به موارد شدید بیماری بستری شدن در بیمارستان و مرگ ناشی از کووید-19 جلوگیری کند. با این حال میزان اثربخشی واکسن بسته به نوع ویروس سن افراد و فاصله بین دوزها متفاوت بود. به عنوان مثال برخی مطالعات نشان داد که اثربخشی واکسن در برابر انواع جدید ویروس مانند نوع دلتا کمتر است. علاوه بر این نگرانی هایی در مورد ایمنی واکسن به ویژه در مورد خطر لخته شدن خون مطرح شد که منجر به محدودیت هایی در استفاده از آن در برخی کشورها شد.

سومین واکسن کرونا آسترازنکا با ۷۰درصد کارائی

واکسن آسترازنکا به عنوان سومین واکسن کرونا که به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفت در ابتدا با کارآیی حدود 70 درصد معرفی شد. این میزان کارآیی در مقایسه با واکسن های mRNA مانند فایزر و مدرنا کمتر بود اما همچنان به عنوان یک گزینه ارزشمند برای واکسیناسیون جمعیت ها در نظر گرفته می شد. کارآیی 70 درصدی به این معنی بود که واکسن آسترازنکا می تواند خطر ابتلا به بیماری کووید-19 را تا 70 درصد کاهش دهد. با این حال مطالعات بعدی نشان داد که کارآیی واکسن بسته به شرایط مختلف می تواند متفاوت باشد. به عنوان مثال فاصله بیشتر بین دوزها می تواند منجر به افزایش کارآیی واکسن شود.

عوارض احتمالی واکسن آسترازنکا

مانند هر واکسن دیگری واکسن آسترازنکا نیز می تواند عوارض جانبی ایجاد کند. بیشتر عوارض جانبی خفیف و موقتی هستند و شامل درد در محل تزریق خستگی سردرد تب و درد عضلانی می شوند. این عوارض معمولاً طی چند روز برطرف می شوند. با این حال در موارد نادر عوارض جانبی جدی تری نیز گزارش شده است از جمله لخته شدن خون. این عارضه جانبی نادر اما جدی منجر به بررسی های بیشتر و محدودیت هایی در استفاده از واکسن در برخی کشورها شد. سازمان های نظارتی توصیه کردند که افراد پس از دریافت واکسن آسترازنکا به دنبال علائم لخته شدن خون باشند و در صورت مشاهده هرگونه علامت غیرعادی به پزشک مراجعه کنند.

بررسی احتمال مرگ با واکسن آسترازنکا

نگرانی هایی در مورد احتمال مرگ ناشی از عوارض جانبی واکسن آسترازنکا به ویژه لخته شدن خون مطرح شد. اگرچه موارد مرگ ناشی از لخته شدن خون پس از واکسیناسیون با آسترازنکا بسیار نادر بود اما این موضوع باعث ایجاد ترس و تردید در بین مردم شد. سازمان های نظارتی به طور دقیق این موارد را بررسی کردند و اعلام کردند که مزایای واکسن در پیشگیری از بیماری کووید-19 بیشتر از خطرات احتمالی آن است. با این حال برخی کشورها تصمیم گرفتند که استفاده از واکسن آسترازنکا را برای گروه های سنی خاص محدود کنند یا به طور کامل متوقف کنند.

تردیدات پیرامون لختگی خون

تردیدات پیرامون لخته شدن خون پس از واکسیناسیون با آسترازنکا یکی از چالش های اصلی در استفاده از این واکسن بود. مطالعات نشان داد که واکسن آسترازنکا می تواند خطر ابتلا به یک نوع نادر از لخته شدن خون به نام ترومبوز همراه با ترومبوسیتوپنی (TTS) را افزایش دهد. این عارضه جانبی نادر اما جدی منجر به تحقیقات بیشتر و تغییراتی در توصیه های مربوط به استفاده از واکسن شد. سازمان های نظارتی توصیه کردند که افراد پس از دریافت واکسن آسترازنکا به دنبال علائم TTS باشند و در صورت مشاهده هرگونه علامت غیرعادی به پزشک مراجعه کنند. این تردیدات و نگرانی ها منجر به کاهش اعتماد عمومی به واکسن آسترازنکا و کاهش استفاده از آن در برخی کشورها شد.

افراد مناسب برای تزریق این واکسن

در ابتدا واکسن آسترازنکا برای استفاده در افراد بالای 18 سال تایید شده بود. با این حال با گذشت زمان و با توجه به نگرانی های مربوط به لخته شدن خون برخی کشورها توصیه کردند که این واکسن برای افراد مسن تر به ویژه افراد بالای 50 یا 60 سال استفاده شود. این توصیه بر اساس این ایده بود که خطر لخته شدن خون در افراد جوان تر بیشتر است و مزایای واکسیناسیون در افراد مسن تر بیشتر است. با این حال توصیه های مربوط به استفاده از واکسن آسترازنکا بسته به کشور و شرایط محلی متفاوت بود.

واکسن آسترازنکا مناسب برای زیر ۶۵ سالگی

در برخی از کشورها توصیه شد که واکسن آسترازنکا برای افراد زیر 65 سال استفاده نشود. این توصیه بر اساس داده های محدود در مورد اثربخشی واکسن در افراد مسن تر و همچنین نگرانی های مربوط به لخته شدن خون در افراد جوان تر بود. با این حال سازمان های نظارتی دیگر مانند سازمان بهداشت جهانی توصیه کردند که واکسن آسترازنکا برای همه گروه های سنی بالای 18 سال قابل استفاده است. این تفاوت در توصیه ها منجر به سردرگمی و تردید در بین مردم شد.

محل تزریق و فاصله بین فازها

واکسن آسترازنکا به صورت تزریق عضلانی در عضله دلتوئید بازو تزریق می شود. دستورالعمل های اولیه توصیه می کرد که دو دوز واکسن به فاصله 4 تا 12 هفته تزریق شوند. با این حال مطالعات بعدی نشان داد که فاصله بیشتر بین دوزها می تواند منجر به افزایش اثربخشی واکسن شود. به همین دلیل برخی کشورها توصیه کردند که فاصله بین دوزها را به 12 هفته افزایش دهند. این تغییر در توصیه ها به منظور بهینه سازی اثربخشی واکسن و ارائه محافظت بیشتر در برابر بیماری کووید-19 انجام شد.

توقف تولید

در سال 2024 شرکت آسترازنکا اعلام کرد که تولید و فروش واکسن کووید-19 خود را متوقف خواهد کرد. این تصمیم به دلیل کاهش تقاضا برای واکسن و همچنین وجود واکسن های جایگزین با اثربخشی بیشتر اتخاذ شد. علاوه بر این نگرانی های مربوط به عوارض جانبی واکسن آسترازنکا نیز ممکن است در این تصمیم نقش داشته باشد. توقف تولید واکسن آسترازنکا به معنای پایان یک فصل مهم در مبارزه با همه گیری کووید-19 بود. این واکسن نقش مهمی در واکسیناسیون جمعیت ها و کاهش شدت همه گیری ایفا کرد اما در نهایت با چالش هایی روبرو شد که منجر به توقف تولید آن گردید.

این واکسن در کجا توسعه یافت؟

واکسن آسترازنکا با همکاری دانشگاه آکسفورد در بریتانیا توسعه یافت.

عوارض جانبی شایع واکسن آسترازنکا چیست؟

عوارض جانبی شایع شامل درد در محل تزریق خستگی سردرد تب و درد عضلانی است.

فاصله بین دوزهای واکسن آسترازنکا چقدر است؟

فاصله توصیه شده بین دوزهای واکسن آسترازنکا معمولاً بین 4 تا 12 هفته است.

آیا واکسن آسترازنکا باعث لختگی خون می شود؟

واکسن آسترازنکا با خطر بسیار نادر لخته شدن خون همراه است.

چرا تولید واکسن آسترازنکا متوقف شد؟

تولید به دلیل کاهش تقاضا و وجود واکسن های جایگزین متوقف شد.